حریت و سیاست: خاکشناسی خاکهای افغانستان

ازکریم پوپل نویسنده سایدویکی پیدیا

خاکشناسی خاکهای افغانستان

خاک عبارت از یک ترکیب پیچیده عناصر کیماوی می باشد. در مطالعه کشاورزی خاکرا چنین تعریف مینمایند.خاک عبارت از ترکیب پیچیده مواد بیوشیمی و مرکبات کیماوی میباشد.مطالعه خاک نظر به دیدگاه مهندسی ساختمانی ، جیولوژی ، کشاورزی فرق دارند. در علم کشاورزی مطاله سطح خاک تا عمق کمتر از دو متر مورد مطلعه قرار میگیرد. در علم خاکشناسی کشاورزی کیمای خاک ، حاصلخیزی خاک ،تغذیه گیاه وکود، فیزیک خاک ، ، بیوشیمی خاک ، پیدایش و صنف بندی خاک ،پروفیل خاک، آلودگی خاک، حفاظت وتخریب خاکرا زیاده مورد مطالعه قرار میگیرد. خاک پس از آب وهوا دومین فکتور است که تعین میکند چه نوع نبات باید بروید.

رنگ خاک. موجودیت آب ومواد عضوی در رنگ خاک تاثیر دارد. خاکها دارای رنگ زرد سرخ سیاه نصواری سفید و خاکستری میباشد. خاکهای که در آن اکساید آهن و منگنزیم باشد رنگ زرد یا سرخ دارد. خاکهای سیاه نصواری نماینگر آنست که دارای مقدار زیاد مواد کیماوی در آن است . مانند خاکهای سالنگ نورستان وکنرهار بغلان وسایر نقاط جنگلی.در خاکهای که مقدار آب زیاد باشد نیز رنگ سرخ وزرد دیده میشود. خاکهای که دارای مقدار آب کم باشد رنگ خاکستری را دارند . که در خاکهای سفید مقدار کلسیم وریگ زیاد میباشد. در خاک یکنوع آب است بنام (هایدروسکوپیک واتر) که در حرارت 600-1000 درجه سانتی گراد آنرا ازدست میدهد که درین صورت دوباره به سنگ یا خشت تبدیل شده رنگش تغیر میکند .

پیدایش خاکهای افغانستان

سنگها بالاثر اکسیدیش ، سردی گرمی هوا ،جریانات باد هوا وفشارهاس میکانیکی به پارچه های خورد تبدیل گردیده پس از سالهای طولانی بالاثر تعاملات کیماوی به شکل دیگر تبدیل می گردد. وخاکهای موجوده دارای ساختمانهای منظم هندسی است که آبرا جذب نموده به ریشه نبات می دهند. که بنام Soil Aggrigates یا صحت خاک یاد میشود. یک دانه اگریگات الی 2 ملی متر اندازه دارد. خاکهای صفحات مرکزی افغانستان نو تر از شمال وغرب افغانستان میباشد. زمانیکه نیم قاره هند با قاره آسیا تصادم مینماید دراثر فشار این تصادم کوهای هندو کش تشکیل میگردد خاکها وجنگلها وقت در فررفتگی های هندوکش مدفون گردیده از تجزیه ذرات سنگهای هندوکش خاکهای جدید در سطح خاکهای قبلی میریزد. بعدا توسط جریان آب وسیلاب خاکها به فرورفتگی ها یا توسط دریاها به خارج از افغانستان انتقال داده شده است. بخارات بارانهای مونسونی هند وبحر هند تا ارتفاعات سالنگ جنوبی رسانیده بدین لحاظ مقدار بارندگی در جنوب زیاده نسبت بشمال افغاستان میباشد. معمولاً معلولات نمکی در جنوب توسط دریاها به بحر هند ریخته است و آبهای شرین دارد.برخلاف درشمال آبهای زیر زمیتی شور یا تلخ بوده مقدارآبهای شرین کم است. درنقشه شما مشاهده میکنید که نیم قاره هند چگونه تشکیل هندوکش را نموده است.

صنف بندی خاکهای افغانستان

مساحتافغانستان ۶۵ میلون هکتار است.از جمله ۸۰ فیصد مساحت این کشور را کوه‌ها پو شانیده‌است. دارای ۸ میلون هکتار زمینهای زراعتی بوده که ۱۲٪ مساحت مجموعی را تشکیل می‌دهد. ۴ میلون ازین زمینها عملاً تحت کشت قرار دارد.غرض مطالعه خاکهای افغانستان اجزای ذیل لازم است تا در دسترس پژوهشی قرار گیرد. بافت خاک، ساختمان خاک، نوع خاک، مقدار عناصر و مرکبات کیمیاوی در خاک، رطوبت خاک، تقسیم بندی علمی خاک ، مقدار مواد عضوی در خاک، فرسایش خاک و تخریب خاک میباشد.طوریکه در معادن افغانستان نوشته شده‌است در افغانستان سنگهای از هردوره جیولوژیکی یافت میشود. قسمت این سنگها در مرور چندین میلون سال بخاک تبدیل و توسط آب از یک محل به محل دیگر برده شده آن منطقه را غنی ساخته‌است. کوهای هندوکش تغیرات در آب هوا وخاک افغانستان وارد نموده‌است. درین اواخر سروی جیولوژی امریکا نقشه خاکهای افغانستان را تهیه نموده است

.این نقشه تقسیمات خاکهای افغانستان را از لحاظ آب و هوا وارتفاع مورد مطالعه قرار داده‌است.

عمق خاکهای افغانستان خیلی‌ها از هم متفاوت میباشد.عمق خاک در ولایات شمال، غرب و و نواحی کتواز ولایت پکتیکا نسبت به دیگر ساحات افغانستان زیاده می‌باشد.اداره سروی جیولوژی ایالات متحده امریکا خاکهای افغانستان را به۵ قسمت عمده تقسیم نموده‌است. که هر قسمت به ۵-۶ جز تقسیم شده‌است.

1.خاکهای در شرایط سرد و خیلی سرد در درجه حرارت کمتر از ۸ درجه سانتی گراد:این نوع خاک در میان کوههای پامیر بدخشان و ارتفات بلند افغانستان مرکزی وچود دارد.

2.Soil with mesic :خاکهای که در حرارت ۸-۱۵درجه سانتی گراد قرار دارند. این مناطق عبارتند از اطراف دامنه‌های هندو کش جنوبی خوست پکتیا زابل قسمت غرب هرات و فراه در سرحد با ایران قسمت جنوب شرقی قندهار هم سرحد با زاهدان وجود دارد.

3. Soil with Xerotc SMR and Mesic STR: خاکهای پوشیده از نباتات با رطوبت مرطوب و خشک: مانند مناطق مرتفع شمال جلال آباد لغمان کابل لوگر و پکتیا دشتهای شمال افغانستان و شمال غربی بادغیس میباشد.

4.Soil with arid SMR and Thermic STR: خاکهای مناطق خشک بی آب و کم آب در حرارت ۱۵-۲۲ در سال :این خاکها دارای عمق زیاد خاک میباشد این نوع خاکها در مناطق بین مزارشریف و شبرغان دشتهای شمال قندهار هلمند نیمروز غرب فراه و هرات و قسمت شمال غور وجود دارد.

5. Soil with Ayperthermic STR: حرارت بلندتر از ۲۲C°:ای نوع خاکها در قسمت اعظم مناطق جنوب قندهار وهلمند وجود داشته به شش بخش تقسیم گردیده‌است که هر بخش دارای خواص مختلف و حرارت مختلف میباشد.

ترکیبات کیمیاوی خاکهای افغانستان

در تحقیقات که از طرف سازمان ایکاردا صورت گرفت افغانستان یک کشور خشک دارای رطوبت نسبتی کم میباشد. در مجموعه مقدار کلسیم کربنات (۳ CaCO)با اعیار ۵-۵۰٪ دراین کشور زیاده میباشد(FAO, ۱۹۷۳).در مجموع اوسط کلسیم کاربونیت ۲۳٪میباشد.خاک ولایت غزنی ۱۰-۱۲ فیصد کلسیم کاربونیت کندز ۱۰-۱۵ فیصد، کلسیم کاربونیت خاکهای ولایت کابل و کتواز دارای ۱۰-۲۰فیصد، کاربونیت هری رود۱۵-۲۰فیصد، کاربونیت فراه لوگر و نواحی ادرسکن ۲۰-۲۵ فیصد، کاربونیت در نواحی دشتهای شور مزارشریف الی ۴۰ فیصد می‌باشد. رنگ خاکهای این کشور زیاده رنگ سفید خاکستری را دارا میباشد. زمین‌های از قندوز الی شبرغال دارای نمکیات کلسیم کاربونیت و انواع نمکیات کلسیم میباشند. مقدار کاربونیت در ولایت غزنی کم ولی در ولایت بلخ زیاده وجود دارد. زمینهای ولایت بلخ دارای مقادیر زیاد پتاسیم ودر مناطق هلمند مقدار پوتاشیم کم بوده مقدار فاسفورس کافی دارد.مقدار جست (روی)بجز ولایت غزنی و هلمند در خاکهای تمام ولایتهای افغانستان زیاده میباشد. حاصلات در ولایت هلمند بنسبت کم بود جست و فاسفورس کم میباشد. در ولایت غزنی به نسبت کم بودجست حاصلات ضیعف میباشد. مقدار پوتاشیم در خاکهای افغانستان نیز تفاوت میباشد.مقدار نایتریت در خاکهای افغانستان نا کافی میباشد.چون مقدار پوتاشیم فاسفورس ونایتروجن در خاکهای افغانستان کم است بدین لحاظ درسال ۱۳۵۳فابریکه کودو برق توسط روسها در ولایت بلخ اعمار گردید تا فعلاً فعال میباشد.

فابریکه کودوبرق مزارشریف

کاراین فابریکه درسال ۱۳۴۵ آغاز درسال ۱۳۵۳ به بهره برداری سپرده شد. قرار بود این فابریکه در مدت ده سال به بهره برداری سپرده شود در اثر فعالیت و زحمتکشی انجنیر عبدالواحد سرابی پس از هفت سال کار اعمار فابریکه به اختتام رسید. موصوف بالاثر انجام خدمات شایسته دوبار وزیر معادن افغانستان مقرر گردید. این فابریکه به مقصد تولید برق از گاز طبیعی و تولید کود دای امونیم فاسفیت، یوری ، وغیره کودها اعمار گردید. کوداین فابریکه از گاز کاربن دای اکساید هوا و گاز طبیعی وغیره مرکبات ساخته میشود. الی سالهای ۱۹۹۲ به ظرفیت ۴۰۰ تن کود کیماوی و ۳۶ میگا وات برق تولید مینمود. پس از ۱۹۹۲ بااثر عدم مراقبت واحیا پرزه جات تولیدات بندریج کم گردید.فعلاً ۱۲ میگا وات برق و ۹۰ تن کود تولید میکند.از سال ۱۹۹۲ ببعد هیچ فابریکه افغانستان دوباره به ظرفیت اولی خود برنگشته بلکه ۷۰ فیصد تخریب گردیده‌است.

درین اواخر دولت امریکا مبلغ ۱۵۸ میلون دالر را غرض احیا فابریکه تخصیص داده‌است. جمله مصارف فابریکه مبلغ ۱۷۵ میلون دالر میشود که ۱۵ میلون دالر آنرا دولت از بودیجه انکشافی خویش میپردازد. در صورت احیا چنین فابریکه توقع برده میشودظرفیت تولید کود به ۲۹۱ تن در روز و ۴۶ میگا وات برق تولید بالا برده خواهد شد

بافت خاکهای افغانستان

در قسمت‌های غربی افغانستان زمین‌ها خشک نوع سندی(ریگی)، سندی سلت وسلیت میباشد. درمیان نواحی قندهار ارزگان فراه وهرات دشتهای از نوع سند و سندی سلیت وجود دارد. بجز زمینهای کنر نورستان در اکثر ولایات مقدار مواد عضوی و نیتروژن کم میباشد. طبق ارزیابی نمونه خاکهای افغانستان به اثبات رسید که ۵۰ فیصد خاک افغانستان دارای PH= ۸-۸٫۵ ۳۵ فیصد آن بین۸٫۵ -PH=۹ ده فیصد آن بین PH= ۹-۹٫۵ میباشد. به جز از پنجشیر غوربند نورستان و کنرهار مناطق پامیر باقی تمامی خاکهای افغانستان قلوی بوده طور دارای اوسط (pH =۸٫۲ ) میباشد. مقدار ریک (شن)در خاکهای غربی افغانستان نسبت به دیگر قسمتها زیاده میباشد. اوسط مقدار ریگ در خاکهای افغانستان ۴۵٪بوده وحدود آن بین ۲۶-۸۵٪ میباشد.وهمین معیاررا خاکهای لوم (ماسه یا خاکهای که زیاده مواد عضوی دارند)و شنی لوم نیز دارا میباشد.یک تناسب منفی (R۲ = ۰٫۴۴-۰٫۵۳)بین ریگ و کاربونیت در خاکهای غزنی هلمند و هرات وجود دارد ولی یک تناسب نسبتاًخوب در خاکهای ولایت بغلان و بلخ وجود دارد. در یک برنامه پژوهشی ضریب قابلیت برقی خاکهای چهار ولایت بین ۰٫۴-۰٫۷ ds/m بود.ولی در ۱۲۹ نمونه ۱۰ نمونه آن دارای ضریب قابلیت ا ds/m دریک نمونه آن قابلیت چهارds/m را دارا بود.

قابلیت بارگیری خاکهای افغانستان

خاکهای افغانستان از لحاظ قابلیت بارگیری و تناسب مرکبات کیماوی به چهار قسمت تقسیم شده‌است.

1.مناطق شمال افغانستان تخار دشتهای بین کندز بلخ جوزجان اندخوی و بادغیس .

2.مناطق کوهستانی مرکزی پروان پنجشیر بامیان کابل میدان دایکندی غور .

3.شرق و جنوب شرقی کنر جلال آباد لغمان خوست و پکتیا .

۴. غرب افغانستان خاکهای هرات زابل هلمند نیمروز فراه قندهار.

بیابان زائی خاکهای افغانستان

بیابان زائی عبارت از روند بایر شدن مناطق خشک ونیمه خشک را می‌گویند.بیابان زائی شامل از بین رفتن فرش نباتی، فرسایش خاک و لاغر شدن زمین می‌باشد. خشکسالی‌های پی در پی با ازبین رفتن فرش سبز یکی از عامل بیابان زائی در افغانستان استتشکیل وتخریب جز قوانین طبعت است .خاک معمولاً توسط عوامل ذیل تخریب میگردد.

1. Soil Errission فرسایش خاک: عمدتا ً توسط حرکت باد وآب صورت می گیرد در نتیجه سطح خاکرا ازبین برده به سساحه دیگر انتقال می دهد.

فرسایش خاک

2. degradation Soil retrogression andواپس گیری وتخریب خاک: درین صورت خاک حاصل خیزی خودرا بنسبت تخریب شدن خاک از دست می دهد.مواد عضوی وخاک خوب را از دست می دهد.

3Desertification. صحرا شدن. عوال عمده آن لاغر شدن خاک و یا تخریب خاک توسط سیلاب ، ریگ وسنگ ، نمکیات ، چرا مفرط ، خشکسالی پیاپی میباشد.

. خشکسالی سالهای ۱۹۹۹-۲۰۰۱ همزمان با بی توجوعی دولت وقت دربیابان زائی افغانستان ازدیاد بخشید. مردم در بسیاری ولایات به حفر چاه‌هاآغاز نمودند با حفر چاه هاسطع آب زیر زمینی پائین آمده چشمه ها که منبع دریا‌ها است خشک گردید. بلاثر این حادثه تمامی کاریزهای بین غزنی وقندهار خشک گردید. عوامل دیگر که باعث بیابان زائی میشود عدم طرح طویل المدت از طرف دولت وبیسوادی مردم میباشد. تکراراین روند بالای مناطق همجوار بخصوص هوای سرد ویخچالهای کوهای هندوکش تاثیرات منفی وارد نموده‌است. سی سال قبل در شهر کابل و مزارشریف گرد خاک وجود نداشت.ولی فعلا هوای کابل ومزارشریف با گرد آلوده‌است. دلیل آن اینست که درختان و بوته‌های طبیعی را مردم غرض پخت وپز در طول سالهای جنک ازبین برده آن نباتات دیگر وجود نداردتا جلو خشکی وگرد وغبار را بگیرد. در دشتهای مزارشریف قبلاً در هر حصه درختان سکساول دیده میشد.فعلاً بجز خاک دیگر هیچ بوته ونبات وجود ندارد.

زمانیکه خاک با مواد عضوی مقدار ریگ و سلت ویا کلی مخلوط میشود ساختمان‌های هندسی را میسازد که بنام (soil aggregate)یا دانه‌های خاک یاد میشود.اگرگاتها ساختمان منظم خاک است که برای ریشه نباتات مواد کیماوی تهیه میدارد. عوامل خشکسالی، بلند رفتن نمکیات غلط قلبه نمودن، توسعه شهر سازی، موادفاضله کیماوی فابریکات کشت وگزار عراده جات از همه بخصوص سیلابها اگریگاتهای خاکرا تخریب می‌نماید. با تخریب اگریگات دیگر بصورت نارمل به ریشه نباتات غذا تهیه شده نمیتواند.سیلابهای ولایت بدخشان فاریاب، زمینهای اطراف دریای آمو تلفات زیاد به مزارع زراعتی رسانید. توسعه شهر داری بدون نقشه وبدون فاضل آب در افغانستان جای زمین‌های زراعتی را گرفته در بیابانی شدن وتخریب خاک اثرات سریع راوارد نمود. چنین حالت فعلاً شهرهای مزار جلال آباد و کابل قرار دارند. ده سال قبل از کوتل خیرخانه به آنطرف مزارع زراعتی بود فعلاً از کابل الی جبل السراج فقد خانه آباد شده‌است وحدود کمی کشتزار باقی مانده‌است. کشتزار تحقیقاتی دارالمان که مرکز تحقیقات نباتات افغانستان است درین اواخر در نظر است کشتزار ازبین رفته به عوض آن تعمیر پارلمان افغانستان را در آن جا بنا نمایند. ویا به عوض مزارع ده سبز شهر بنام کابل جدیداعمار نمایند. زمین‌های شهر جلال آباد به نسبت آفتاب گرم و آب فراوان در سال ۳ حاصل می‌دهد شهر به بیشتر از ۵۰ کلیومتر توسعه یافت جای زمینهای زراعتی را خانه‌های با نقشه و بی نقشه گرفته‌است. طبق راپور سازمان ملل تخریب خاک و تنزیل زمینهای زراعتی در افغانستان وهندوستان ۴۲-۴۶ فیصد می‌باشد.

4.شستن خاکهای افغانستان

۸۰ فیصد افغانستان را کوه‌ها و زمینهای نشیبی تشکیل داده‌است.طبقه مواد عضوی که در سطع خاک وجود دارد توسط بارشهای و سیلابهای سال شسته شده به دریا‌ها می‌ریزند.از جمله ۳۴ دریا افغانستان ۲۴ دریا در سه حوزه یعنی آمو حوزه غرب هلمند و هری رود، حوزه دریای کابل پس از مصافت طولانی به کشورهای همسایه می‌ریزند.بدین صورت خاک خوب خارج از کشور میرود.

منبع

*معرفی افغانستان بخش زراعت در افغانستان نوشتههٔابراتوارپاول وی. گالوین در وبگاه

http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Agriculture.html

*گزارش وزرات معادن وصنایع افغانستان در مورد احیا وباز سازی مربوطات وزارت معادن

http://www.armans.info/articles/print.php?id=1402

*راپور سازمان ملل در مورد تنزیل زمینهای زراعتی در افغانستان

http://www.un.org/popin/fao/centasia/faotext3.htmI

*معلومات عمومی در مورد محیط نوع حرارت ونام گذاری خاکهای جهان در وبگاه

http://www.soilinfo.psu.edu/index.cgi?soil_clim&information&general&taxonomy_defs&soil_temp_regimes&mesic

*فر سایش خاک وبیابان زائی نوشته پروفیسور سید امیر شاه حسن یار

. http://www.acsf.af/MagazineHTML/4thYear4/hasanYaar1.htm .

*کمک یکصدوپنجاه میلون دالر امریکابمنظور احیا فابریکه کود وبرق مزارشریف